Ρωμανιώτες CD
Ρωμανιώτες αποκαλούνται οι πρώτοι Εβραίοι της διασποράς που μετοίκησαν στον Ελλαδικό χώρο, σαν αποτέλεσμα των αλλεπάλληλων καταστροφών του ιερού τους ναού από ξένους κατακτητές. Έχουν συνεπώς μια μακραίωνη παρουσία 2000 ετών τουλάχιστον.
Η γλώσσα της προσευχής τους είναι η Εβραϊκή και η Αραμαϊκή, δηλαδή η γλώσσα της Βίβλου. Λόγω όμως της μακρόχρονης παρουσίας τους μέσα σε ελληνόγλωσσο περιβάλλον, μιλούσαν τα Ελληνικά, με αρκετές προσμίξεις εβραϊκών και τουρκικών λέξεων και εκφράσεων. Το γλωσσικό αυτό ιδίωμα φέρει σήμερα τον όρο Γεβανικά. Είναι πολύ ενδιαφέρον το γεγονός ότι στον γραπτό λόγο τους – κατά το παρελθόν κυρίως – χρησιμοποιούσαν συχνά ελληνικές λέξεις με εβραϊκούς χαρακτήρες, μάλλον λόγω της μονόπλευρης θρησκευτικής τους παιδείας.
Ρωμανιώτικες κοινότητες υπήρχαν πολλές. Σήμερα διατηρούνται μόνο αυτές της Χαλκίδας και των Ιωαννίνων.
Η Γιαννιώτικη Ρωμανιώτικη κοινότητα, από την οποία προέρχονται τα ακούσματα αυτής της συλλογής, τείνει – όπως και πολλές άλλες κοινότητες – να εκλείψει, κυρίως λόγω της ανθρώπινης φθοράς που προκάλεσε το ολοκαύτωμα, αλλά και της μετανάστευσης των ομήρων που επέζησαν ή των απογόνων τους σε άλλες πόλεις και χώρες, κυρίως Ισραήλ, Αμερική, και Ευρώπη. Η κινητήρια δύναμη για τη δημιουργία αυτού του cd, ήταν το χρέος να κρατήσω, όσο μπορώ, αυτή την παράδοση ζωντανή.
Οφείλω πάντως να παραδεχτώ ότι ανάμεσα στα συναισθήματα χαράς και ικανοποίησης για τη δημιουργία αυτού του έργου, τρυπώνει συχνά και η λύπη, όταν αναλογίζομαι πόσος πλούτος χάθηκε, αφού στο ολοκαύτωμα χάθηκαν οι άνθρωποι που ήταν φορείς αυτής της παράδοσης. Άνθρωποι που γλέντησαν μ’αυτήν, γεννήθηκαν, αγάπησαν, χόρεψαν, προσευχήθηκαν, παντρεύτηκαν και δημιούργησαν οικογένειες.
Στην προσπάθειά μου αυτή είχα τη βοήθεια εξαίρετων συνεργατών, και ιδιαίτερα του Μάρκου Μπατίνου, κάντορα σήμερα της συναγωγής Ιωαννίνων και μάλλον τελευταίου αυθεντικού Ρωμανιώτη, που θα μπορούσε να αποδώσει τόσο πιστά, αισθαντικά και τεχνικά άρτια αυτό το μουσικό ιδίωμα. Τους ευχαριστώ θερμά, όπως και όλους εκείνους τους φίλους και ομόθρησκους, που μου τραγούδησαν, μου χάρισαν κασσέτες, πομπίνες μαγνητοφώνου και βιβλία, πολύτιμο υλικό για να μελετήσω αυτό το ιδιαίτερο μουσικό είδος. Ανάμεσά τους η Άννα Ραφαήλ, παλιά Γιαννιώτισσα με τις πολύτιμες και αυθεντικές ηχογραφήσεις της, και ο Ιωσήφ Μάτσας, με το εξαιρετικό και πολύ κατατοπιστικό βιβλίο του «Γιαννιώτικα Εβραϊκά Τραγούδια» (έκδοση Ηπειρωτικής Εστίας, 1953).
Θα ήθελα τέλος να ευχαριστήσω ιδιαίτερα τον Ραββίνο Ισαάκ Μιζάν για την πολύτιμη βοήθειά του.
———————————
Τα Ρωμανιώτικα Τραγούδια έχουν ως επί το πλείστον θρησκευτικό περιεχόμενο και θέματα παρμένα από τις γραφές. Οι μελωδίες τους έχουν μεγάλη συγγένεια με τη βυζαντινή και δημοτική μουσική, η δε γλώσσα τους είναι τα γεβανικά, όπως προανέφερα. Ενίοτε συναντάμε σε αυτά συνύπαρξη ολόκληρων ελληνικών και εβραϊκών στίχων. Τραγουδιούνται σε θρησκευτικές ή κοσμικές συναθροίσεις.
Οι Συναγωγικοί Ύμνοι είναι αποσπάσματα από τη συναγωγική λειτουργία του Σαββάτου ή άλλων εβραϊκών εορτών. Ψάλλονται στη γλώσσα της Τορά (της Βίβλου) a capella (χωρίς συνοδεία) από τον ιεροψάλτη και τους πιστούς.
Τα Πιγιουτίμ (ενικός: πιγιούτ, από τη λέξη ποίημα), είναι αποσπάσματα από τις γραφές ή λόγια σοφών και σημαντικών ραββίνων ή στιχοπλάκια αποδοσμένα και αυτά στην ελληνική γλώσσα. Τραγουδιούνται οπουδήποτε, στη συναγωγή ή άλλες θρησκευτικές και κοσμικές συγκεντρώσεις, λόγω του διδακτικού ή ψυχαγωγικού τους χαρακτήρα.
———————————
«Κίνα γλώσσα» (ξεκίνα γλώσσα να αφηγείσαι)
Το τραγούδι αυτό είναι ένα μικρό έπος, που αφηγείται τη διάσωση των Εβραίων της Περσίας, περίπου τον 5ο αι. πΧ., με πρωταγωνιστές την Εσθήρ και τον Μορδεχάϊ. Τραγουδιέται κατά τη διάρκεια της γιορτής του Πουρίμ, αφιερωμένης σ’αυτό το ιστορικό γεγονός, που περιέχεται στο βιβλίο της Παλαιάς Διαθήκης «Εσθήρ» (Μεγκιλάτ Εστέρ).
Σε αυτό το cd περιλαμβάνονται δύο εκδοχές του τραγουδιού. Μια συνεπτυγμένη με 16 στροφές, όπως ερμηνεύεται στις ζωντανές εμφανίσεις μας, και μια πλήρης με όλες τις 50 στροφές. Όπως ακριβώς το τραγουδούσαν εκείνα τα χρόνια.
«Αδονάϊ Ατά – Θεέ μου στο δικό σου χέρι»
Τραγούδι του Rosh Ashana (της Εβραϊκής πρωτοχρονιάς).
Αδονάϊ Ατά (Κύριε εσύ γνωρίζεις),
Εδεχά ατά μαάτι. (Ενώπιόν Σου η θέλησή μου)
Θεέ μου στο δικό Σου χέρι
είν’ τα τρία τα κλειδιά. (κατά Συμεών: αλήθεια, δικαιοσύνη, ειρήνη)
Ελ Χάϊ ραχμάν, (Θεέ μου ελεήμονα),
Μέλεχ μεεμάν. (Βασιλιά λατρευτέ).
«Παιδί μου φύλα το Σαμπάτ» (διαφύλαξε το Σάββατο)
Τραγούδι για την ιερότητα του Σαββάτου.
«Γιαραμπή που’σαι στα ψηλά»
Απόσπασμα από τραγούδι του δείπνου της περιτομής, που λεγόταν Σαλαμάτια (πιθανώς «σ’ άλλα μάτια»).
Γιαραμπής: Θεός.
Κρίματα: αμαρτίες.
Τζεχούθ: θεία χάρη.
Στα λόγια Του εστάθη: τήρησε τις εντολές Του.
Είναι δοκιμασμένος: από τα «Γνωμικά των πατέρων», Κεφ Ε’, γνωμικό 4.
Εβδομήντα δυό φυλές: οι 70 σοφοί μεταφραστές της Βίβλου.
«Αλλελουγιά» (Ψαλμός 113)
Υμνείτε τον Κύριο.
Υμνείτε, εσείς πιστοί του Κυρίου,
υμνείτε το όνομα του Κυρίου.
Ευλογημένο το όνομα του Κυρίου και τώρα και πάντα.
Από την ανατολή ως τη δύση του ήλιου,
το όνομα του Κυρίου ας επαινείται.
Ο Κύριος είναι πάνω από όλα τα έθνη
και η δόξα του πάνω από τους ουρανούς.
Ποιος είναι όπως ο Κύριος ο Θεός μας,
που κατοικεί ψηλά;
ποιος χαμηλώνει να δει τα πράγματα
που είναι στον ουρανό και στη Γη;
Αυτός ανεβάζει τον φτωχό από τη σκόνη
και ανεγείρει τον άπορο από το κοίλωμα,
για να τον θέσει με τους πρίγκηπες,
ακόμη και με τους πρίγκηπες του λαού του.
Αυτός κάνει τη στείρα γυναίκα στο σπίτι της,
ευτυχισμένη μητέρα των παιδιών της.
Υμνείτε τον Κύριο.
«Βεσαμερού» (Έξοδος, κεφ. 31, εδ. 16-17)
Και θα κρατήσουν
τα παιδιά του Ισραήλ το Σάββατο.
Κάντε το Σάββατο σε όλες τις γενιές
να είναι μια αιώνια διαθήκη.
«Θα είναι πάντα ένα σημάδι,
ανάμεσα σε μένα και στα παιδιά του Ισραήλ».
Γιατί για έξι ημέρες ο Κύριος εργάστηκε
πάνω από τους ουρανούς και τη Γη,
και την έβδομη ημέρα,
αναπαύθηκε και ανανεώθηκε.
«Ασκιβένου» (Βραδινή προσευχή του Σαββάτου)
Ξάπλωσέ μας, Κύριε Θεέ, με ειρήνη, και σήκωσέ μας ξανά, Βασιλιά μας, σε νέα ζωή.
Άπλωσε πάνω μας τη σκηνή της ειρήνης Σου,
και καθοδήγησέ μας με την καλή Σου συμβουλή.
Σώσε μας για χάρη του ονόματός Σου.
Ευλογημένος είσαι, Κύριε, που απλώνεις τη σκηνή της ειρήνης Σου πάνω μας,
και σε όλο τον λαό Του τον Ισραήλ και την Ιερουσαλήμ. Αμέν.
«Μιά φορά συνήντησε»
Πιγιούτ από το βιβλίο «Pirke Avot» (Γνωμικά των Πατέρων): Κεφ. ΣΤ’, Γνωμικό 10.
Σύμφωνα με το γνωμικό ο Ribbi Yose ben Kishma διηγείται το κείμενο αυτό.
«Ένα κατσίκι»
Τραγούδι του Πέσαχ (του Εβραϊκού Πάσχα), που τραγουδιέται στη συνέχεια της διήγησης του Σέδερ (του εορταστικού δείπνου). Κανονικά το τραγούδι αυτό τραγουδιέται ολόκληρο με επανάληψη κάθε φορά της αμέσως προηγούμενης στροφής στην εκάστοτε προσθήκη. Εδώ, χάριν συντομίας, παραλήφθηκαν οι ενδιάμεσες στροφές, για να ολοκληρωθεί με την τελευταία που είναι η πλήρης, προς δόξαν του Hakadosh-baruch-hu (ο Άγιος, ας είναι ευλογημένος).
«Κίνα γλώσσα» (πλήρες)
Χάρη στη δημοτικότητα αυτού του τραγουδιού, της σημαντικότητας της ιστορίας για τον Εβραϊκό λαό, καθώς και του ιδιαίτερου γλωσσικού ιδιώματος, χαρακτηριστικής των ρωμανιωτών, αποφασίστηκε να συμπεριληφθεί σε αυτή τη συλλογή και μια πλήρης εκδοχή του τραγουδιού (50 στροφές), όπως τραγουδιόταν εκείνα τα χρόνια. Ακολουθεί επεξηγηματικό λεξιλόγιο για την κατανόηση του ποιήματος και του ιστορικού γεγονότος.
Σάκης Νεγρίν
Λεξιλόγιο:
Κίνα: ξεκίνα, άρχισε.
Θιαμάσματα: θαύματα.
Ομπρός οχ τη βαρεματιά Του: πρίν από το χτύπημά Του.
Σμυρτιά: κολακευτικό προσωνύμιο της Εσθήρ.
Μοσκοαναθρεμμένη: μεγαλωμένη με όλες τις ανέσεις.
Φιρμάνι: διαταγή.
Ντουσιμάνης: εχθρός.
Αθάχ: αυλικός του βασιλιά.
Ντιρμάνι: καλοσύνη.
Το Γισραέλ: οι Ισραηλίτες.
Να γλίσει: να γλιτώσει.
Απάν’ το πιεί του: την ώρα που έπινε.
Ριτζιά: επιθυμία, παράκληση.
Αράδα: αμέσως, γρήγορα.
Καλέστρα: κάλεσμα, δεξίωση.
Οντάς: δωμάτιο.
Σκάνιασε: στενοχωρήθηκε.
Μουντζωμένος: άθλιος.
Φούρκα: αγχόνη.
Χάζι: θέαμα.
Τα χρεγιά: τα χρέη.
Έκαμε το ρώτημα: ρώτησε.
Το είπημα: τα λόγια.
Συλλογή: σκέψη, συλλογισμός.
Να ξιντιμέψεις: να ανταμοιφθείς.
Μπολάκι νταγιαντήσω: ίσως μπορέσω.
Ζουπήσω: πιέσω, πατήσω.
Φουρσάτι: δύναμη, ορμή.
Αμπωγμένος: Σπρωγμένος, περιφρονημένος.
Πανάδα: κοκκινίλα, ερύθημα.
Σγιαφέτι: συμπόσιο.
Ραγέτι: φιλοφρόνηση.
Σικλέτι: στενοχώρια.
Κασαβέτι: ανησυχία.
Να κρίνει: να μιλήσει.
Κουσούρι: ελάττωμα.
Ταϊφάς: βασιλικό περιβάλλον.
Πουμπή: ντροπή.
Μπαχτσές: κήπος.
Σεργιανίσει: περπατήσει.
Τα φιρμάνια να γυρίσει: να ανακαλέσει τις διαταγές.
Βαλαντωμένος: θλιμμένος.
Ομπιργιού: πριν.
Για τον Μόσκο: για τον Μορδοχαίο.
Ορντινιασμένη: έτοιμη.
Μπαταλιασμένη: άχρηστη.
Πάσα ένας: καθένας.
Μέρωσε: ησύχασε.
Βιλαέτι: επικράτεια.
Ικμέτι: θέλημα Θεού.
Χισμιτζιάρης: υπηρέτης.
Παρώ: Φαραώ.
Να μ’ δε γλίσει: να μη γλιτώσει.
Πηνούν: εξυμνούν.
Αντρειγιά: δύναμη, μεγαλείο.
Μεράδια προβοδάτε: προσφέρετε τροφή.