Ρωμανιώτες CD

Ρωμανιώτες αποκαλούνται οι πρώτοι Εβραίοι της διασποράς που μετοίκησαν στον Ελλαδικό χώρο, σαν αποτέλεσμα των αλλεπάλληλων καταστροφών του ιερού τους ναού από ξένους κατακτητές. Έχουν συνεπώς μια μακραίωνη παρουσία 2000 ετών τουλάχιστον.

Η γλώσσα της προσευχής τους είναι η Εβραϊκή και η Αραμαϊκή, δηλαδή η γλώσσα της Βίβλου. Λόγω όμως της μακρόχρονης παρουσίας τους μέσα σε ελληνόγλωσσο περιβάλλον, μιλούσαν τα Ελληνικά, με αρκετές προσμίξεις εβραϊκών και τουρκικών λέξεων και εκφράσεων. Το γλωσσικό αυτό ιδίωμα φέρει σήμερα τον όρο Γεβανικά. Είναι πολύ ενδιαφέρον το γεγονός ότι στον γραπτό λόγο τους – κατά το παρελθόν κυρίως – χρησιμοποιούσαν συχνά ελληνικές λέξεις με εβραϊκούς χαρακτήρες, μάλλον λόγω της μονόπλευρης θρησκευτικής τους παιδείας.

Ρωμανιώτικες κοινότητες υπήρχαν πολλές. Σήμερα διατηρούνται μόνο αυτές της Χαλκίδας και των Ιωαννίνων.

Η Γιαννιώτικη Ρωμανιώτικη κοινότητα, από την οποία προέρχονται τα ακούσματα αυτής της συλλογής, τείνει – όπως και πολλές άλλες κοινότητες – να εκλείψει, κυρίως λόγω της ανθρώπινης φθοράς που προκάλεσε το ολοκαύτωμα, αλλά και της μετανάστευσης των ομήρων που επέζησαν ή των απογόνων τους σε άλλες πόλεις και χώρες, κυρίως Ισραήλ, Αμερική, και Ευρώπη. Η κινητήρια δύναμη για τη δημιουργία αυτού του cd, ήταν το χρέος να κρατήσω, όσο μπορώ, αυτή την παράδοση ζωντανή.

Οφείλω πάντως να παραδεχτώ ότι ανάμεσα στα συναισθήματα χαράς και ικανοποίησης για τη δημιουργία αυτού του έργου, τρυπώνει συχνά και η λύπη, όταν αναλογίζομαι πόσος πλούτος χάθηκε, αφού στο ολοκαύτωμα χάθηκαν οι άνθρωποι που ήταν φορείς αυτής της παράδοσης. Άνθρωποι που γλέντησαν μ’αυτήν, γεννήθηκαν, αγάπησαν, χόρεψαν, προσευχήθηκαν, παντρεύτηκαν και δημιούργησαν οικογένειες.

Στην προσπάθειά μου αυτή είχα τη βοήθεια εξαίρετων συνεργατών, και ιδιαίτερα του Μάρκου Μπατίνου, κάντορα σήμερα της συναγωγής Ιωαννίνων και μάλλον τελευταίου αυθεντικού Ρωμανιώτη, που θα μπορούσε να αποδώσει τόσο πιστά, αισθαντικά και τεχνικά άρτια αυτό το μουσικό ιδίωμα. Τους ευχαριστώ θερμά, όπως και όλους εκείνους τους φίλους και ομόθρησκους, που μου τραγούδησαν, μου χάρισαν κασσέτες, πομπίνες μαγνητοφώνου και βιβλία, πολύτιμο υλικό για να μελετήσω αυτό το ιδιαίτερο μουσικό είδος. Ανάμεσά τους η Άννα Ραφαήλ, παλιά Γιαννιώτισσα με τις πολύτιμες και αυθεντικές ηχογραφήσεις της, και ο Ιωσήφ Μάτσας, με το εξαιρετικό και πολύ κατατοπιστικό βιβλίο του «Γιαννιώτικα Εβραϊκά Τραγούδια» (έκδοση Ηπειρωτικής Εστίας, 1953).

Θα ήθελα τέλος να ευχαριστήσω ιδιαίτερα τον Ραββίνο Ισαάκ Μιζάν για την πολύτιμη βοήθειά του.

———————————

Τα Ρωμανιώτικα Τραγούδια έχουν ως επί το πλείστον θρησκευτικό περιεχόμενο και θέματα παρμένα από τις γραφές. Οι μελωδίες τους έχουν μεγάλη συγγένεια με τη βυζαντινή και δημοτική μουσική, η δε γλώσσα τους είναι τα γεβανικά, όπως προανέφερα. Ενίοτε συναντάμε σε αυτά συνύπαρξη ολόκληρων ελληνικών και εβραϊκών στίχων. Τραγουδιούνται σε θρησκευτικές ή κοσμικές συναθροίσεις.

Οι Συναγωγικοί Ύμνοι είναι αποσπάσματα από τη συναγωγική λειτουργία του Σαββάτου ή άλλων εβραϊκών εορτών. Ψάλλονται στη γλώσσα της Τορά (της Βίβλου) a capella (χωρίς συνοδεία) από τον ιεροψάλτη και τους πιστούς.

Τα Πιγιουτίμ (ενικός: πιγιούτ, από τη λέξη ποίημα), είναι αποσπάσματα από τις γραφές ή λόγια σοφών και σημαντικών ραββίνων ή στιχοπλάκια αποδοσμένα και αυτά στην ελληνική γλώσσα. Τραγουδιούνται οπουδήποτε, στη συναγωγή ή άλλες θρησκευτικές και κοσμικές συγκεντρώσεις, λόγω του διδακτικού ή ψυχαγωγικού τους χαρακτήρα.

———————————

«Κίνα γλώσσα» (ξεκίνα γλώσσα να αφηγείσαι)

Το τραγούδι αυτό είναι ένα μικρό έπος, που αφηγείται τη διάσωση των Εβραίων της Περσίας, περίπου τον 5ο αι. πΧ., με πρωταγωνιστές την Εσθήρ και τον Μορδεχάϊ. Τραγουδιέται κατά τη διάρκεια της γιορτής του Πουρίμ, αφιερωμένης σ’αυτό το ιστορικό γεγονός, που περιέχεται στο βιβλίο της Παλαιάς Διαθήκης «Εσθήρ» (Μεγκιλάτ Εστέρ).

Σε αυτό το cd περιλαμβάνονται δύο εκδοχές του τραγουδιού. Μια συνεπτυγμένη με 16 στροφές, όπως ερμηνεύεται στις ζωντανές εμφανίσεις μας, και μια πλήρης με όλες τις 50 στροφές. Όπως ακριβώς το τραγουδούσαν εκείνα τα χρόνια.

 «Αδονάϊ Ατά – Θεέ μου στο δικό σου χέρι»

Τραγούδι του Rosh Ashana (της Εβραϊκής πρωτοχρονιάς).

Αδονάϊ Ατά (Κύριε εσύ γνωρίζεις),

Εδεχά ατά μαάτι. (Ενώπιόν Σου η θέλησή μου)

Θεέ μου στο δικό Σου χέρι

είν’ τα τρία τα κλειδιά. (κατά Συμεών: αλήθεια, δικαιοσύνη, ειρήνη)

Ελ Χάϊ ραχμάν, (Θεέ μου ελεήμονα),

Μέλεχ μεεμάν. (Βασιλιά λατρευτέ).

«Παιδί μου φύλα το Σαμπάτ» (διαφύλαξε το Σάββατο)

Τραγούδι για την ιερότητα του Σαββάτου.

«Γιαραμπή που’σαι στα ψηλά»

Απόσπασμα από τραγούδι του δείπνου της περιτομής, που λεγόταν Σαλαμάτια (πιθανώς «σ’ άλλα μάτια»).

Γιαραμπής: Θεός.

Κρίματα: αμαρτίες.

Τζεχούθ: θεία χάρη.

Στα λόγια Του εστάθη: τήρησε τις εντολές Του.

Είναι δοκιμασμένος: από τα «Γνωμικά των πατέρων», Κεφ Ε’, γνωμικό 4.

Εβδομήντα δυό φυλές: οι 70 σοφοί μεταφραστές της Βίβλου.

 «Αλλελουγιά» (Ψαλμός 113)

Υμνείτε τον Κύριο.

Υμνείτε, εσείς πιστοί του Κυρίου,

υμνείτε το όνομα του Κυρίου.

Ευλογημένο το όνομα του Κυρίου και τώρα και πάντα.

Από την ανατολή ως τη δύση του ήλιου,

το όνομα του Κυρίου ας επαινείται.

Ο Κύριος είναι πάνω από όλα τα έθνη

και η δόξα του πάνω από τους ουρανούς.

Ποιος είναι όπως ο Κύριος ο Θεός μας,

που κατοικεί ψηλά;

ποιος χαμηλώνει να δει τα πράγματα

που είναι στον ουρανό και στη Γη;

Αυτός ανεβάζει τον φτωχό από τη σκόνη

και ανεγείρει τον άπορο από το κοίλωμα,

για να τον θέσει με τους πρίγκηπες,

ακόμη και με τους πρίγκηπες του λαού του.

Αυτός κάνει τη στείρα γυναίκα στο σπίτι της,

ευτυχισμένη μητέρα των παιδιών της.

Υμνείτε τον Κύριο.

«Βεσαμερού» (Έξοδος, κεφ. 31, εδ. 16-17)

Και θα κρατήσουν

τα παιδιά του Ισραήλ το Σάββατο.

Κάντε το Σάββατο σε όλες τις γενιές

να είναι μια αιώνια διαθήκη.

«Θα είναι πάντα ένα σημάδι,

ανάμεσα σε μένα και στα παιδιά του Ισραήλ».

Γιατί για έξι ημέρες ο Κύριος εργάστηκε

πάνω από τους ουρανούς και τη Γη,

και την έβδομη ημέρα,

αναπαύθηκε και ανανεώθηκε.

«Ασκιβένου» (Βραδινή προσευχή του Σαββάτου)

Ξάπλωσέ μας, Κύριε Θεέ, με ειρήνη, και σήκωσέ μας ξανά, Βασιλιά μας, σε νέα ζωή.

Άπλωσε πάνω μας τη σκηνή της ειρήνης Σου,

και καθοδήγησέ μας με την καλή Σου συμβουλή.

Σώσε μας για χάρη του ονόματός Σου.

Ευλογημένος είσαι, Κύριε, που απλώνεις τη σκηνή της ειρήνης Σου πάνω μας,

και σε όλο τον λαό Του τον Ισραήλ και την Ιερουσαλήμ. Αμέν.

«Μιά φορά συνήντησε»

Πιγιούτ από το βιβλίο «Pirke Avot» (Γνωμικά των Πατέρων): Κεφ. ΣΤ’, Γνωμικό 10.

Σύμφωνα με το γνωμικό ο Ribbi Yose ben Kishma διηγείται το κείμενο αυτό.

«Ένα κατσίκι»

Τραγούδι του Πέσαχ (του Εβραϊκού Πάσχα), που τραγουδιέται στη συνέχεια της διήγησης του Σέδερ (του εορταστικού δείπνου). Κανονικά το τραγούδι αυτό τραγουδιέται ολόκληρο με επανάληψη κάθε φορά της αμέσως προηγούμενης στροφής στην εκάστοτε προσθήκη. Εδώ, χάριν συντομίας, παραλήφθηκαν οι ενδιάμεσες στροφές, για να ολοκληρωθεί με την τελευταία που είναι η πλήρης, προς δόξαν του Hakadosh-baruch-hu (ο Άγιος, ας είναι ευλογημένος).

«Κίνα γλώσσα» (πλήρες)

Χάρη στη δημοτικότητα αυτού του τραγουδιού, της σημαντικότητας της ιστορίας για τον Εβραϊκό λαό, καθώς και του ιδιαίτερου γλωσσικού ιδιώματος, χαρακτηριστικής των ρωμανιωτών, αποφασίστηκε να συμπεριληφθεί σε αυτή τη συλλογή και μια πλήρης εκδοχή του τραγουδιού (50 στροφές), όπως τραγουδιόταν εκείνα τα χρόνια. Ακολουθεί επεξηγηματικό λεξιλόγιο για την κατανόηση του ποιήματος και του ιστορικού γεγονότος.

                                                                                                Σάκης Νεγρίν

Λεξιλόγιο:

Κίνα: ξεκίνα, άρχισε.

Θιαμάσματα: θαύματα.

Ομπρός οχ τη βαρεματιά Του: πρίν από το χτύπημά Του.

Σμυρτιά: κολακευτικό προσωνύμιο της Εσθήρ.

Μοσκοαναθρεμμένη: μεγαλωμένη με όλες τις ανέσεις.

Φιρμάνι: διαταγή.

Ντουσιμάνης: εχθρός.

Αθάχ: αυλικός του βασιλιά.

Ντιρμάνι: καλοσύνη.

Το Γισραέλ: οι Ισραηλίτες.

Να γλίσει: να γλιτώσει.

Απάν’ το πιεί του: την ώρα που έπινε.

Ριτζιά: επιθυμία, παράκληση.

Αράδα: αμέσως, γρήγορα.

Καλέστρα: κάλεσμα, δεξίωση.

Οντάς: δωμάτιο.

Σκάνιασε: στενοχωρήθηκε.

Μουντζωμένος: άθλιος.

Φούρκα: αγχόνη.

Χάζι: θέαμα.

Τα χρεγιά: τα χρέη.

Έκαμε το ρώτημα: ρώτησε.

Το είπημα: τα λόγια.

Συλλογή: σκέψη, συλλογισμός.

Να ξιντιμέψεις: να ανταμοιφθείς.

Μπολάκι νταγιαντήσω:  ίσως μπορέσω.

Ζουπήσω: πιέσω, πατήσω.

Φουρσάτι: δύναμη, ορμή.

Αμπωγμένος: Σπρωγμένος, περιφρονημένος.

Πανάδα: κοκκινίλα, ερύθημα.

Σγιαφέτι: συμπόσιο.

Ραγέτι: φιλοφρόνηση.

Σικλέτι: στενοχώρια.

Κασαβέτι: ανησυχία.

Να κρίνει: να μιλήσει.

Κουσούρι: ελάττωμα.

Ταϊφάς: βασιλικό περιβάλλον.

Πουμπή: ντροπή.

Μπαχτσές: κήπος.

Σεργιανίσει: περπατήσει.

Τα φιρμάνια να γυρίσει: να ανακαλέσει τις διαταγές.

Βαλαντωμένος: θλιμμένος.

Ομπιργιού: πριν.

Για τον Μόσκο: για τον Μορδοχαίο.

Ορντινιασμένη: έτοιμη.

Μπαταλιασμένη: άχρηστη.

Πάσα ένας: καθένας.

Μέρωσε: ησύχασε.

Βιλαέτι: επικράτεια.

Ικμέτι: θέλημα Θεού.

Χισμιτζιάρης: υπηρέτης.

Παρώ: Φαραώ.

Να μ’ δε γλίσει: να μη γλιτώσει.

Πηνούν: εξυμνούν.

Αντρειγιά: δύναμη, μεγαλείο.

Μεράδια προβοδάτε: προσφέρετε τροφή.

Romaniots are called the first Jews of the diaspora who moved to Greece, as a result of the successive destruction of their sanctuary by foreign invaders. They therefore have a long history of at least 2000 years.

The language of their prayer is Hebrew and Aramaic, the language of the Bible. However, due to their long presence in a Greek-speaking environment, they spoke Greek, with several admixtures of Hebrew and Turkish words and expressions. This linguistic idiom today bears the term Gevanika. It is very interesting that in their written speech – mainly in the past – they often used Greek words with Hebrew characters, probably due to their one-sided religious education.

There were many Romaniot communities. Today only those of Chalkida and Ioannina are preserved.

The Romanioti community of Ioannina, from which the sounds of this collection come, tends – like many other communities – to disappear, mainly due to the human damage caused by the Holocaust, but also to the migration of camp survivors or their descendants to other cities and countries, mainly Israel, America, and Europe. The driving force behind the creation of this cd was the duty to keep this tradition alive as long as I could.

However, I must admit that among the feelings of joy and satisfaction for the creation of this album, sorrow often pierces me, when I think about how much valuable tradition was lost, since the people who were the bearers of this tradition were lost in the Holocaust. People who celebrated with it, were born, loved, danced, prayed, got married and started families.

In this endeavor I had the help of excellent collaborators, and especially of Markos Battinos, cantor of the synagogue of Ioannina and probably the last authentic Romaniot, who is able to perform this musical idiom so faithfully, sensually and technically correct. I thank them warmly, as well as all those friends and fellow believers who sang to me, gave me cassettes, tape recorders and books, valuable material to study this particular musical genre. Among them is Anna Raphael, a deceased lady from Ioannina, with valuable and authentic recordings, and Joseph Matsas, with his excellent and very informative book “Jewish Songs from Ioannina” (published by Ipirotiki Estia, 1953).

Finally, I would like to thank Rabbi Isaac Mizan for his invaluable help.

———————————

Romaniotic songs have mostly religious content and themes taken from the scriptures. Their melodies have a great affinity with Byzantine and folk music, and their language is Gevanika, as I mentioned above. Sometimes we find in them the coexistence of whole Greek and Hebrew verses. They are sung at religious or secular gatherings.

Synagogue Hymns are excerpts from the synagogue service on the Sabbath or other Jewish holidays. They are sung in the language of the Torah (the Bible) a capella (unaccompanied) by the cantor and the the faithful attendees.

Piyutim (singular: piyut, from the greek word piima = poem), are excerpts from the writings or sayings of wise and important rabbis or verses rendered in the Greek language. They are sung anywhere, in the synagogue or other religious and secular gatherings, due to their didactic or entertaining character.

———————————

“Kina glossa” (tong, start narrating)

This song is a small epic, which tells the story of the rescue of the Jews of Persia, around the 5th century BC, with the efforts of Esther and Mordechai. It is sung during the Purim festival, dedicated to this historic event, which is contained in the Old Testament book “Esther” (Megilat Esther).

“Adonai Ata – My God in your hand”

Song of Rosh Ashana (the Jewish New Year).

Adonai Ata (Lord you know),

Edecha ata maati. (Before You my will)

My God in Your hand

are the three keys.

El Hai Rahman, (God have mercy on me),

Melech meeman. (Adorable King).

“My child, preserve the Sabbath”

A song for the sanctity of Saturday.

“Yarabi, that you are high above”

Excerpt from a circumcision dinner song called Salamatia.

Yarabi, that you are high above and look down,

our sins are many, don’t count them.

Throw our sins into the depths of the sea

for Abraham with his divine grace kept your orders.

He is tested with ten trials

It is revealed to the 72 Elders.

“Alleluia” (Psalm 113)

Praise the Lord.

Praise ye, ye faithful of the Lord,

praise the name of the Lord.

Blessed be the name of the Lord now and always.

From sunrise to sunset,

let the name of the Lord be praised.

The Lord is above all nations

and his glory above the heavens.

Who is like the Lord our God,

who lives high up?

who lowers to see things

where is it in heaven and on earth?

He raises the poor from the dust,

and lifts the needy out of the mud

to place him with the princes,

even with the princes of his people.

He makes the sterile woman in her house,

happy mother of her children.

Praise the Lord.

“Vesameru” (Exodus, ch. 31, ed. 16-17)

And they will keep the Sabbath

the children of Israel.

Do the Sabbath to all generations

to be an eternal testament.

“It will always be a sign,

between me and the children of Israel”.

Because for six days the Lord worked

above the heavens and the earth,

and on the seventh day,

rested and renewed.

“Askivenu” (Saturday night prayer)

Lie us down, Lord God, in peace, and lift us up again, our King, to a new life.

Spread the tent of Your peace over us,

and guide us with Your good advice.

Save us for the sake of Your name;

Blessed are you, Lord, who spread the tent of Your peace upon us,

and to all His people Israel and Jerusalem. Amen.

“Once he met”

Piyut from the book “Pirke Avot“: Chapter VI, adage 10, translated in Greek.

According to the story, Ribbi Yose ben Kishma narrates this text.

“A goat”

A song of the Passover, sung following the narration of Seder (the festive supper). Normally this song is sung in its entirety, by repeating the first line (the goat), adding each time a new presence (the cat, the dog e.tc.). Here, for the sake of brevity, the intermediate pieces were omitted, to conclude with the last one which is complete, to the glory of Hakadosh-baruch-hu (the Saint, may he be blessed).

“Kina glossa” (complete)

Thanks to the popularity of this song, the importance of the story for the Jewish people, as well as the special linguistic idiom, characteristic of the Romaniots, it was decided to include in this collection a complete version of the song (the whole poem), as it was sung in those years.

Sakis Negrin

Scroll to Top